Over oude sporen en verdwenen stations: station Weesperpoort

Vier jaar na de opening van de eerste spoorlijn van Nederland tussen Amsterdam en Haarlem, werd in 1843 de tweede spoorlijn geopend tussen Amsterdam en Utrecht. Net zoals de eerste stations – d’Eenhonderd Roe en Willemspoort – in Amsterdam, was ook station Rhijnspoor, later Weesperpoort genoemd, een kopstation. De spoorlijn naar Utrecht werd in tegenstelling tot de spoorlijn naar Haarlem gebouwd door het Rijk, met als doel om Amsterdam via Arnhem met Keulen te verbinden. De Tweede Kamer was hier oorspronkelijk met een stemverhouding van 46-2 op tegen, maar koning Willem II – die toen nog veel macht had – besloot alsnog tot aanleg.

Opening

De feestelijke opening door koning Willem II vond plaats op 9 december 1843, nadat hij diezelfde dag het doortrekken van de spoorlijn Amsterdam-Leiden naar Den Haag had beklonken. Met de trein, voortgetrokken door stoomlocomotief ‘De Vuurpijl’, werd de afstand van 38 km tussen station Amsterdam Weesperpoort en Utrecht binnen drie kwartier afgelegd. Op 28 december 1843 werd de lijn geopend voor het grote publiek. Het station was bij de opening tamelijk eenvoudig met een ingangs- en uitgangsgebouw. Het station werd daarna verschillende malen aangepast. Zo werd het uitgangsgebouw gesloopt en het spooremplacement vergroot. In (waarschijnlijk) 1863 werd een ijzeren kap naar Brits ontwerp geplaatst. Dit was de eerste in zijn soort in Nederland.

Breedspoor

Op 14 mei 1845 was het spoor naar Arnhem een feit. Het doortrekken richting Keulen was lastiger vanwege het verschil in spoorbreedte. Waar in Nederland was gekozen voor breedspoor, koos men in de omliggende landen op het Europese vaste land meestal voor normaalspoor. De Pruisische regering – Duitsland bestond nog niet als staat – zelfs dat er normaalspoor zou worden aangelegd tussen Amsterdam en Keulen. Vanwege de steeds grotere concurrentie met Antwerpen – dat sinds 1843 al een verbinding had met Keulen- werd in 1852 besloten tot het versmallen van het spoor tot normaalspoor. Deze maatvoering zien we vandaag de dag nog steeds bij de trein, metro en tram.

Verbinding met Keulen

Op 20 oktober 1856 werd dan eindelijk de spoorlijn naar Keulen geopend. De openingsrit viel overigens bijna letterlijk in het water: op 27 september 1856 stortte een trein in de Vaartse Rijn bij Utrecht doordat de brug daar nog half open stond. Na de verbinding met Keulen groeide het belang van de Rhijnspoorweg snel voor zowel reizigers- als goederenvervoer. Het belang van dit station in Amsterdam groeide verder. In 1869 kwam er daarom een directe verbinding met Rotterdam vanaf station Weesperpoort, een jaar later was ook de zijtak van Gouda naar Den Haag gereed. Hiermee kon de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij de concurrentie aan met de trein die reed vanaf Amsterdam Willemspoort via Haarlem naar Rotterdam.

Centraal Station

In 1881 werd station Amsterdam Weesperpoort ook het beginpunt van de Gooische Stoomtram – hierover meer in een vervolgartikel -, die Amsterdam met Diemen, Muiden, Muiderberg, Naarden, Laren en Hilversum verbond. In 1889 ging het Centraal Station open. Veel treinen naar Utrecht reden vanaf dat moment van Amsterdam Centraal via station Weesperpoort naar Utrecht. Bij Weesperpoort moesten de treinen kopmaken – qua rijrichting omdraaien – om verder te rijden.

Sluiting station Weesperpoort

De oorspronkelijke laaggelegen sporen spleet het oostelijk deel van de stad in tweeën vanwege de steeds drukker wordende gelijkvloerse overwegen. Vanaf 1932 werden de laaggelegen sporen tussen Amsterdam Centraal en station Weesperpoort op een dijk aangelegd. Ter vervanging van het laaggelegen station Weesperpoort werd station Amsterdam Amstel gebouwd. Op 15 oktober 1939 opende dit gloednieuwe station in Amsterdam en werd het bijna 100 jaar oude station Weesperpoort gesloten. Hiermee behoorde het tijdrovende kopmaken van treinen tot het verleden.

Herinnering

Vandaag de dag herinnert weinig nog aan het oude station Rhijnspoor of Weesperpoort. Bij de aanleg van de Oostlijn in de jaren ’70 kwamen de bouwers nog oude fundamenten tegen van het station en werd er zelfs een draaischijf gevonden. Als herinnering van het station werd het plein het Rhijnspoorplein genoemd en bij de brug kwam er een beeld te staan van beeldhouwer Hildo Krop. Dit beeld ‘de ontwikkeling van de locomotief’ laat de stoomtrein De Arend zien, waarmee in 1839 de eerste treinrit tussen Haarlem en Amsterdam werd gemaakt, de eerste elektrische trein in 1908 en de eerste dieseltrein in 1934.